Antisemitizam u Srba

[Besmrtni Cvrcko]

Koreni srpske zavereničke kulture sežu do pojavljivanja zavereničkog
antisemitizma krajem XIX veka. U većem delu Evrope antisemitske
zavereničke teme pojavile su se kao reakcija na emancipaciju Jevreja
početkom XIX veka. U Srbiji se zaverenički antisemitizam razvio
relativno kasno (posle 1870), ali se, kao i drugde, naslanjao na
ukidanje antijevrejskog zakonodavstva i liberalizaciju srpskog
društva.
Srpsku jevrejsku zajednicu čine potomci Sefarda, koji su se posle
bekstva iz Španije krajem XV veka naselili na području Balkana pod
otomanskom vlašću, i Aškenaza, koji su se u XIX veku iz raznih delova
Austrougarske naselili u Vojvodini. U vreme otomanske okupacije
Balkana, turske vlasti su zauzele prilično liberalan stav prema
Jevrejima kao neislamskoj verskoj zajednici unutar turske imperije.
Jevrejima je bilo dozvoljeno da upražnjavaju svoje verske obrede i
običaje, sve dok plaćaju poreze i poštuju otomanske sekularne vlasti.
Većina Jevreja živela je u gradovima, gde su radili kao zanatlije i
trgovci. Budući gradsko stanovništvo, Jevreji i ostale manjine, kao
Cincari, Grci, Jermeni, Romi, bili su, kao i sami Turci, potpuno
odvojeni od srpskog seoskog stanovništva, koje je manje-više živelo
samodovoljnim životom u ruralnim oblastima.
U srpskoj borbi za nezavisnost početkom XIX veka izbilo je ponešto od
neprijateljstva prema Jevrejima među domaćim hrišćanskim
stanovništvom. Tokom Prvog srpskog ustanka (1804) Jevreji su proterani
iz unutrašnjosti Srbije i većina se sklonila u Beograd. Godine 1806.
Karađorđevi ustanici ušli su u Beograd, i uprkos naređenju da ne
napadaju Jevreje i ne uništavaju njihovu imovinu, porušili mnoge
jevrejske kuće, radnje i sinagoge; deo lokalnih Jevreja silom je
prekršten, neki su ubijeni, a većina je preko Dunava pobegla u Zemun,
koji je bio u sastavu Austrougarske.
Motiv koji je početkom XIX veka stajao iza proganjanja Jevreja nije
bio strah od jevrejske zavere. Antisemitizam su uglavnom izazivali
podozrivost i neprijateljstvo prema "stranoj" jevrejskoj zajednici,
koja je bila nepravedno optužena za šurovanje s turskim tlačiteljima.
Ovo neprijateljstvo je pothranjivao tradicionalni hrišćanski
antisemitizam, koji je Jevreje slikao kao odbačeni narod, a judaizam
kao religiju Hristovih ubica. Kasnije, sredinom XIX veka,
antisemitizam je stekao komercijalnu dimenziju pošto je deo nastajuće
srpske trgovačke klase vršio pritisak na srpske vlasti da obuzdaju
konkurenciju jevrejskih preduzetnika i zakonski ograniče poslovanje
firmi u jevrejskom vlasništvu izvan glavnog grada. Dekret koji je
1844. doneo knez Aleksandar Karađorđević zabranjivao je Jevrejima čak
i da se nastanjuju izvan glavnog grada. Ova politika isključivanja
konačno je posle 1861. dovela do getoizacije Jevreja u Beogradu.
Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XIX veka Britanija je vršila
stalan diplomatski pritisak na srpske vladare da prestanu s
diskriminacijom prema jevrejskoj zajednici. Britanski parlament je
1867. usvojio akt sa zaključkom da je "ponašanje srpskog naroda prema
jevrejskoj zajednici koja među njima živi krajnje nedostojno naroda
koji razumno i opravdano pretenduje da zauzme svoje mesto među
civilizovanim zajednicama u Evropi" (Jews in Servia: Motion for
Papers, Parliament, 1867; str. 839-842). Četiri godine kasnije
engleski konzul je podneo izveštaj da su Jevreji u Srbiji "izolovani
od njihovih takozvanih sugrađana, kao da su kužni". U Berlinskom
ugovoru iz 1878, kojim su Srbiji formalno priznati nezavisnost i
državnost, od novoosnovane kraljevine se, delimično pod britanskim
pritiskom, tražilo da prizna politička i građanska prava svim verskim
manjinama. Ovaj deo ugovora u Srbiji je naišao na priličan otpor, pa
su delovi antijevrejskog zakonodavstva ostali na snazi sve do 1889.
kada je novi srpski ustav usklađen s obavezama iz Ugovora. Usledila je
nagla emancipacija jevrejske zajednice. Početkom XX veka šest Jevreja
ušlo je u državnu administraciju, u školske vlasti i vojsku.
Postepenu liberalizaciju srpskog društva, koja počinje potpisivanjem
Berlinskog ugovora, u nekim delovima srpskog stanovništva pratilo je
osećanje ozlojeđenosti i osujećenosti. U to vreme štampali su se
brojni antisemitski spisi, između ostalog i prevod nemačkog pamfleta
Vjerozakonsko učenje Talmuda ili ogledalo čivutskog poštenja, koje je
1879. preveo i izdao Vasa Pelagić. Jedanaest godina kasnije, Pelagić
je objavio još jednu antisemitsku knjigu, Novi grobari Srbije i
Srpstva. Godine 1882, "nekoliko srpskih rodoljuba" napisalo je
antisemitski spis Ne dajmo Srbiju čivutima, u kome su pozivali na
osnivanje srpskog antisemitskog društva po ugledu na udruženja koja su
se u to vreme osnivala u Nemačkoj i Mađarskoj. Tu su bili još i spisi
Jevrejsko pitanje u Srbiji Nikole Jovanovića Amerikanca (1879), Kakav
zao upliv stvara čivutska vera i moral u društvu ljudskom Sime
Stanojevića (1880) i Jevrejsko pitanje Jaše Tomića (1884).

(Danas)

[Besmrtni Cvrcko]

S liberalizacijom srpskog društva posle Berlinskog kongresa nastao je
i antimasonski pokret. Prvi antimasonski stavovi čuli su se od srpske
levičarske inteligencije, koja je na slobodno zidarstvo gledala kao na
tajanstvenu delatnost međunarodnog kapitalizma. Do kraja veka
antimasonske ideje prisvojila je desnica. Radikalna stranka je 1895.
objavila knjigu Framasoni u prosveti, koja je sadržala seriju članaka
na temu o "masonskoj zaveri". Do dvadesetih i tridesetih godina
prošlog veka antimasonstvo i antisemitizam spojili su se u jedinstven
i skladan skup argumenata i postali osnovna tema desničarske retorike.
U prvoj polovini XX veka, a pogotovo u vreme vladavine kralja Petra I
Karađorđevića (1903-1918) antisemitski diskurs je opstajao u Srbiji u
opšte uzevši liberalnijoj političkoj atmosferi, tolerantnijoj prema
Jevrejima. Godine 1919. jevrejska zajednica je osnovala svoju prvu
organizaciju, Savez jevrejskih opština. Savez je zastupao Jevreje u
Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, i bio je neka vrsta zaštitničke
organizacije koja je Jevrejima obezbeđivala jednako postupanje i
socijalnu ravnopravnost. Jedan od zadataka Saveza bio je i borba
protiv antisemitizma. Već 1920. jevrejska zajednica je upozoravala na
porast antijevrejskog raspoloženja. Pokret koji se 1921. zalagao za
bojkot jevrejskih preduzeća u Beogradu i nekoliko drugih antisemitskih
incidenata izvan prestonice svakako su bili razlog za zabrinutost.
Međutim, tek tridesetih godina prošlog veka, s usponom Hitlerovog
režima u Nemačkoj, antisemitska kampanja postala je i u srpskom
društvu organizovanija. Ovu kampanju je predvodio fašistički pokret
Zbor, uz nekoliko pronemačkih urednika novina (npr. Stanislav Krakov i
Danilo Gregorić, urednici lista Vreme, Miodrag M. Savković, urednik
lista Male novine itd.) koje je podržavalo nemačko Ministarstvo
propagande i njegovi predstavnici u Nemačkoj ambasadi u Beogradu. U
jesen 1934. anonimna grupa belih ruskih emigranata koji su se
nastanili u Srbiji posle Oktobarske revolucije, objavila je prvo
izdanje srpskog prevoda Protokola sionskih mudraca. Nekoliko meseci
kasnije, posle protesta Saveza jevrejskih opština, vlasti su knjigu
zabranile. Zabrana je ostala na snazi do 1939. godine.
Antijevrejske predrasude u srpskom društvu pre Drugog svetskog rata
nisu bile rasprostranjene. Međutim, negativni stereotipi o Jevrejima,
uključujući i ideju o jevrejskoj finansijskoj i političkoj moći bili
su, kao i drugde u Evropi, deo svakodnevnog pogleda na svet. S druge
strane, u oblasti politike antisemitske ideje svodile su se na
marginalne organizacije i pokrete i nisu uticale na politiku srpske
vlade. To je trajalo do jeseni 1940. godine, kada je pod pritiskom
Nemačke jugoslovenska vlada s Dragišom Cvetkovićem na čelu uvela
antijevrejske mere. Ministarski savet doneo je "Uredbu o upisu lica
jevrejskog porekla za učenike univerziteta, visokih škola u rangu
univerziteta, viših, srednjih, učiteljskih i drugih stručnih škola",
kojom je u školama u Jugoslaviji uveden numerus clausus. Cilj ove mere
je bio da se broj jevrejskih studenata i đaka proporcionalno svede na
procenat Jevreja u srpskom društvu. Druga istovremeno uvedena mera,
"Uredba o merama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnji
sa predmetima ljudske ishrane" zabranjivala je Jevrejima da na bilo
koji način učestvuju u poslovima trgovine prehrambenim proizvodima.
Time je trebalo smanjiti ekonomsku moć jevrejske zajednice u zemlji.
Uprkos ovim nepopularnim merama, antisemitizam nije imao veći značaj u
ozbiljnijoj političkoj retorici. Pre dolaska nemačkih trupa aprila
1941. godine, jevrejska zajednica u Srbiji bila je manje-više
pošteđena vandalizma i nasilja. Međutim, antijevrejsku ideologiju koju
su tridesetih godina zagovarali marginalni politički pokreti, ipak
treba dalje istraživati, jer se u njoj nalaze koreni savremene
zavereničke kulture u Srbiji. Naime, u to vreme predstava o jevrejskoj
zaveri uzdignuta je na nivo političke ideologije, i artikulisana kao
poprilično koherentan skup ideja i pretpostavki koje sve do danas
nadahnjuju srpsko zavereničko pisanje.
U drugoj polovini tridesetih godina XX veka u jugoslovenskom društvu
rađala se zebnja zbog političke neizvesnosti koju su uglavnom
izazivale etničke napetosti; u takvoj atmosferi je u Srbiji niklo
nekoliko desnih pokreta koji su nudili alternativno "rešenje" za
etničku razjedinjenost, korupciju, politička trvenja i društvenu klimu
koju su ti pokreti nazivali "opšte moralno posrtanje nacije".
Najznačajniji i najradikalniji srpski desničarski pokret tog vremena
bio je Zbor, koji je osnovao Dimitrije Ljotić (1891-1945). Danas se
Ljotić smatra glavnim arhitektom i predstavnikom srpskog fašizma od
pre Drugog svetskog rata.

[Besmrtni Cvrcko]

Nekoliko meseci posle ubistva kralja Aleksandra 1934. godine, lokalni
političar iz Smedereva i bivši ministar pravde u vladi Petra Živkovića
Dimitrije Ljotić osnovao je jugoslovenski pokret Zbor. Zbor je bio
amalgam desničarskih političkih organizacija, kao što su bile
Jugoslovenska akcija, Boj (organizacija slovenačkih veterana) i labava
grupa aktivista koji su se okupljali oko marginalnih desničarskih
publikacija, kao što su bile Zbor, Otadžbina i Buđenje
Ne bi se moglo reći da je politički program Zbora sadržao koherentan
skup ideja ili principa. Zalagao se za napuštanje individualizma i
parlamentarne demokratije. Ljotić je tvrdio da nacija mora da se okupi
oko harizmatskog vođe (najbolje oko kralja iz dinastije Karađorđevića)
i da se vrati svojoj verskoj i kulturnoj tradiciji. Zauzimao se za
snažnu državu koja počiva na kategorijama "Bog, kralj, domaćin", na
hrišćanskom učenju, tradicionalnim vrednostima i korporativizmu. U
dokumentu "Osnovna načela i smernice JNP Zbor" o Jugoslaviji se govori
kao o istorijskoj i političkoj nužnosti jer Srbi, Hrvati i Slovenci
"čine jugoslovensku narodnu, društvenu i duhovnu zajednicu koju vezuje
krvno srodstvo i osećanje iste sudbine". Ljotić se tokom tridesetih
pridržavao ove projugoslovenske retorike, čak i suočen s pogoršavanjem
etničkih odnosa posle osnivanja Hrvatske banovine 1938. godine. Pa
ipak, Jugoslaviju koju je promovisao Ljotić karakterisala je srpska
dominacija i hegemonija. U pismu princu regentu Pavlu Karađorđeviću iz
avgusta 1940. godine Ljotić je predložio ukidanje Hrvatske banovine,
ako treba i oružanom silom, s tim što bi u ovaj krstaški pohod protiv
hrvatskih separatista trebalo poslati vojsku u kojoj bi bili samo
"pravoslavni Srbi" i tek nekoliko probranih hrvatskih i slovenačkih
dobrovoljaca.
Jedna od stabilnih dimenzija Ljotićevog političkog shvatanja, ključna
za našu raspravu, bio je njegov žestoki i opsesivni antisemitizam. U
svojoj knjizi Drama savremenog čovečanstva, koja sadrži zbirku govora
iz 1939. i 1940. godine, Ljotić tvrdi da iza problema u svetu stoji
"Veliki Reditelj", "jedna kolektivna ličnost": Jevreji. On izvore
jevrejske zavere pronalazi u Francuskoj revoluciji i tvrdi da su svaki
značajan istorijski događaj, sve od 1789. (uključujući Berlinski
ugovor i Oktobarsku revoluciju) izazvali Jevreji. Ljotić u svojim
tekstovima opisuje Jevreje kao snagu koja stoji iza tri glavne anateme
Zbora, naime iza liberalne demokratije, masonerije i komunizma; dakle,
Jevreji su glavni neprijatelji pokreta (i šire, cele nacije). U svojoj
verziji fašizma Ljotić vidi oblik otpora protiv globalne jevrejske
kontrole, pa čak i veliča Hitlera jer je otkrio zaveru "međunarodnog
jevrejstva" i govori o njemu kao o "oruđu promisla Božjeg" (Naš put,
br. 4, 26. novembar 1939).
Antisemitizam je dominirao i u Ljotićevom tumačenju domaće političke
scene. Nedostatak popularnosti Zbora i njegove politike rutinski je
pripisivao subverzivnom delovanju srpskih Jevreja i njihovom
negativnom uticaju na vladu. Godine 1940. u pamfletu "Sad je vaš čas i
oblast tame: ko i zašto goni Zbor?" Ljotić piše da je "Jugoslavija u
rukama Jevreja. Državni aparat je u rukama Jevreja i on goni Zbor zbog
njegovih ideja". Takođe, obožavanje "običnog (srpskog) naroda", koje
izbija iz Ljotićevog pisanja, udružuje se s prezirom prema njegovom
moralnom i duhovnom padu, a on za to okrivljuje jevrejski uticaj u
obrazovanju i medijima. Meta njegovih napada bio je pre svega Geca
Kon, poznati srpski izdavač jevrejskog porekla. Ljotićeva
ustremljenost na Kona nije prestala čak ni kada je na samom početku
Drugog svetskog rata Kon umro u kandžama nacista. U jednom od svojih
govora, marta 1944, tri godine pošto je Kon odveden u koncentracioni
logor u Nemačkoj, Ljotić je o poznatom izdavaču govorio kao o
"belosvetskom jevrejinu" (s malim "j") koji "do smrti svoje nije
naučio da govori srpski" i koji je u srpskoj prosveti hteo da "zameni
Svetog Savu".
Za razliku od svojih nemačkih pandana, Ljotićev antisemitizam uglavnom
nije bio otvoreno rasistički. Rasa je u Ljotićevoj ideologiji igrala
sporednu ulogu, pre svega zbog toga što je bila nespojiva s njegovim
hrišćanskim ubeđenjem. Ljotić je svoju pretežno zavereničku
antisemitsku argumentaciju uvijao u kvazihrišćansku retoriku. Jula
1944, u svom često citiranom antisovjetskom govoru, on je kao krajnji
cilj Moskve naveo "slom svakog nacionalnog i hrišćanskog poretka, iz
kojeg opet ima da izađe vladavina Jevreja nad svim ostalim narodima".
Međutim, iako kod Ljotića nije bilo otvorenog rasnog antisemitizima,
konceptualizacija "Jevrejina" kao bitnog i negativnog "drugog"
implicitno se zasnivala na rasnoj klasifikaciji koja je bez mnogo
odstupanja sledila nacistički model. Poput većine antisemita tog
vremena, Dimitrije Ljotić nije bio samo protiv jevrejske vere, već i
protiv jevrejskog naroda.
Zbor je u Srbiji bio izrazito nepopularan pokret, pretežno zbog
Ljotićevog otvoreno pronemačkog stava i pomalo prevaziđenog verskog
fanatizma. Imao je podršku uglavnom u urbanom srednjem sloju, među
lekarima, pravnicima, državnim službenicima, učiteljima i zanatlijama.
Ljotić je uživao popularnost i među desno orijentisanim studentima,
među sveštenstvom i u vojsci.

[ampana]

Post by Besmrtni Cvrcko
Nekoliko meseci posle ubistva kralja Aleksandra 1934. godine, lokalni
političar iz Smedereva i bivši ministar pravde u vladi Petra Živkovića
Dimitrije Ljotić osnovao je jugoslovenski pokret Zbor. Zbor je bio
amalgam desničarskih političkih organizacija, kao što su bile
Jugoslovenska akcija, Boj (organizacija slovenačkih veterana) i labava
grupa aktivista koji su se okupljali oko marginalnih desničarskih
publikacija, kao što su bile Zbor, Otadžbina i Buđenje
Ne bi se moglo reći da je politički program Zbora sadržao koherentan
skup ideja ili principa. Zalagao se za napuštanje individualizma i
parlamentarne demokratije. Ljotić je tvrdio da nacija mora da se okupi
oko harizmatskog vođe (najbolje oko kralja iz dinastije Karađorđevića)
i da se vrati svojoj verskoj i kulturnoj tradiciji. Zauzimao se za
snažnu državu koja počiva na kategorijama "Bog, kralj, domaćin", na
hrišćanskom učenju, tradicionalnim vrednostima i korporativizmu. U
dokumentu "Osnovna načela i smernice JNP Zbor" o Jugoslaviji se govori
kao o istorijskoj i političkoj nužnosti jer Srbi, Hrvati i Slovenci
"čine jugoslovensku narodnu, društvenu i duhovnu zajednicu koju vezuje
krvno srodstvo i osećanje iste sudbine". Ljotić se tokom tridesetih
pridržavao ove projugoslovenske retorike, čak i suočen s pogoršavanjem
etničkih odnosa posle osnivanja Hrvatske banovine 1938. godine. Pa
ipak, Jugoslaviju koju je promovisao Ljotić karakterisala je srpska
dominacija i hegemonija. U pismu princu regentu Pavlu Karađorđeviću iz
avgusta 1940. godine Ljotić je predložio ukidanje Hrvatske banovine,
ako treba i oružanom silom, s tim što bi u ovaj krstaški pohod protiv
hrvatskih separatista trebalo poslati vojsku u kojoj bi bili samo
"pravoslavni Srbi" i tek nekoliko probranih hrvatskih i slovenačkih
dobrovoljaca.
Jedna od stabilnih dimenzija Ljotićevog političkog shvatanja, ključna
za našu raspravu, bio je njegov žestoki i opsesivni antisemitizam. U
svojoj knjizi Drama savremenog čovečanstva, koja sadrži zbirku govora
iz 1939. i 1940. godine, Ljotić tvrdi da iza problema u svetu stoji
"Veliki Reditelj", "jedna kolektivna ličnost": Jevreji. On izvore
jevrejske zavere pronalazi u Francuskoj revoluciji i tvrdi da su svaki
značajan istorijski događaj, sve od 1789. (uključujući Berlinski
ugovor i Oktobarsku revoluciju) izazvali Jevreji. Ljotić u svojim
tekstovima opisuje Jevreje kao snagu koja stoji iza tri glavne anateme
Zbora, naime iza liberalne demokratije, masonerije i komunizma; dakle,
Jevreji su glavni neprijatelji pokreta (i šire, cele nacije). U svojoj
verziji fašizma Ljotić vidi oblik otpora protiv globalne jevrejske
kontrole, pa čak i veliča Hitlera jer je otkrio zaveru "međunarodnog
jevrejstva" i govori o njemu kao o "oruđu promisla Božjeg" (Naš put,
br. 4, 26. novembar 1939).
Antisemitizam je dominirao i u Ljotićevom tumačenju domaće političke
scene. Nedostatak popularnosti Zbora i njegove politike rutinski je
pripisivao subverzivnom delovanju srpskih Jevreja i njihovom
negativnom uticaju na vladu. Godine 1940. u pamfletu "Sad je vaš čas i
oblast tame: ko i zašto goni Zbor?" Ljotić piše da je "Jugoslavija u
rukama Jevreja. Državni aparat je u rukama Jevreja i on goni Zbor zbog
njegovih ideja". Takođe, obožavanje "običnog (srpskog) naroda", koje
izbija iz Ljotićevog pisanja, udružuje se s prezirom prema njegovom
moralnom i duhovnom padu, a on za to okrivljuje jevrejski uticaj u
obrazovanju i medijima. Meta njegovih napada bio je pre svega Geca
Kon, poznati srpski izdavač jevrejskog porekla. Ljotićeva
ustremljenost na Kona nije prestala čak ni kada je na samom početku
Drugog svetskog rata Kon umro u kandžama nacista. U jednom od svojih
govora, marta 1944, tri godine pošto je Kon odveden u koncentracioni
logor u Nemačkoj, Ljotić je o poznatom izdavaču govorio kao o
"belosvetskom jevrejinu" (s malim "j") koji "do smrti svoje nije
naučio da govori srpski" i koji je u srpskoj prosveti hteo da "zameni
Svetog Savu".
Za razliku od svojih nemačkih pandana, Ljotićev antisemitizam uglavnom
nije bio otvoreno rasistički. Rasa je u Ljotićevoj ideologiji igrala
sporednu ulogu, pre svega zbog toga što je bila nespojiva s njegovim
hrišćanskim ubeđenjem. Ljotić je svoju pretežno zavereničku
antisemitsku argumentaciju uvijao u kvazihrišćansku retoriku. Jula
1944, u svom često citiranom antisovjetskom govoru, on je kao krajnji
cilj Moskve naveo "slom svakog nacionalnog i hrišćanskog poretka, iz
kojeg opet ima da izađe vladavina Jevreja nad svim ostalim narodima".
Međutim, iako kod Ljotića nije bilo otvorenog rasnog antisemitizima,
konceptualizacija "Jevrejina" kao bitnog i negativnog "drugog"
implicitno se zasnivala na rasnoj klasifikaciji koja je bez mnogo
odstupanja sledila nacistički model. Poput većine antisemita tog
vremena, Dimitrije Ljotić nije bio samo protiv jevrejske vere, već i
protiv jevrejskog naroda.
Zbor je u Srbiji bio izrazito nepopularan pokret, pretežno zbog
Ljotićevog otvoreno pronemačkog stava i pomalo prevaziđenog verskog
fanatizma. Imao je podršku uglavnom u urbanom srednjem sloju, među
lekarima, pravnicima, državnim službenicima, učiteljima i zanatlijama.
Ljotić je uživao popularnost i među desno orijentisanim studentima,
među sveštenstvom i u vojsci.

[Besmrtni Cvrcko]

Većina članova Zbora bili su Srbi, uz manji broj Slovenaca i Hrvata,
koji je postepeno opadao. U Srbiji su Ljotićevi sledbenici pretežno
bili koncentrisani oko Smedereva, gde je vodio poljoprivrednu zadrugu.
Članstvo Zbora bilo je nestabilno, pre svega zbog nezadovoljstva
Ljotićevim autoritarnim načinom rukovođenja i frustracijom zbog manjka
popularnosti i političke moći. Dok je na čelu vlade bio Milan
Stojadinović, mnogi osnivači pokreta i uticajne ličnosti, poput
Velibora Jonića, Milana Aćimovića, Danila Gregorića, Vladimira Velmar-
Jankovića i drugih, prišli su ili Stojadinovićevoj Jugoslovenskoj
radikalnoj zajednici ili ih je Ljotić najurio zbog stranačke
neposlušnosti.
Ljotićeva politička sreća se promenila s dolaskom nemačkih trupa
aprila 1941. Nekoliko dana posle zvanične kapitulacije Jugoslovenske
vojske, nemačke vlasti su počele da uspostavljaju civilnu
kolaboracionističku administraciju, koja je trebalo da obezbedi kakvu-
takvu iluziju normalnosti i kontinuiteta s predratnim periodom. Ljotić
je postao siva eminencija srpskih kolaboracionista. Odmah je bio
postavljen u Komesarijat za privredu, mada nikad nije stupio na
dužnost. Nacistički zvaničnici su osećali da bi netrpeljivost koja je
u narodu postojala prema Ljotiću mogla da bude štetna po legitimitet i
kredibilitet Komesarske uprave. Uz to, Ljotić se zbog svog "firerskog
kompleksa" ustezao da prihvati drugorazrednu ulogu u administraciji.
Svoj uticaj je sprovodio indirektno, kroz dva bliska saradnika,
komesara za industriju Milosava Vasiljevića i socijalnu politiku
Stevana Ivanovića.
Juna 1941, kada je Smederevo posle eksplozije velikog skladišta
municije skoro potpuno razoreno, Ljotić se kao "komesar za obnovu"
prihvatio posla rekonstrukcije. Ovo zaduženje pružilo mu je priliku da
u praksi ostvaruje kolektivizam koji je sačinjavao suštinu zboraške
ideologije. Na brzinu je okupio mlade članove Zbora iz cele Srbije i
osnovao dobrovoljačku formaciju koja je koordinirala raščišćavanje
ruševina. Ovi dobrovoljci kasnije su činili glavninu Srpskog
dobrovoljačkog korpusa, kolaboracionističke paravojne formacije,
osnovane septembra 1941. Dobrovoljački korpus bio je vojna formacija
od tri do četiri hiljade boraca, podeljena na osam jedinica, koje su
se borile zajedno sa snagama Vermahta protiv rastućeg komunističkog
otpora. Dobrovoljci su se borili u uniformama bivše Jugoslovenske
vojske (ali sa sopstvenim upadljivim obeležjima i oznakama činova) pod
barjakom "S verom u Boga, za kralja i otadžbinu". Svakodnevni život
dobrovoljaca bio je zasićen verskim obredima, uključujući i obaveznu
dnevnu molitvu. Ljotić im se redovno obraćao u duhu hrišćanske
retorike i simbolike, ne bi li pojačao sopstvenu percepciju
kolaboracionističke vojske kao spasilaca nacije i krstaških ratnika na
zadatku borbe protiv "bezverja" i "masonsko-jevrejsko-komunističkog
fronta".
Između aprila 1941. i maja 1942. u okupiranoj Srbiji je ubijeno
približno 16.000 Jevreja. Ova brojka uključuje 11.000 Jevreja, građana
tadašnje Srbije, uglavnom iz Beograda, 3.800 Jevreja deportovanih iz
Banata prvih meseci okupacije i 1.100 jevrejskih izbeglica iz
centralne Evrope (uglavnom iz Austrije), koji su preko Srbije pokušali
da pobegnu u Palestinu, ali su bili zaustavljeni kad je Nemačka aprila
1941. napala Jugoslaviju. Konačna cena koju su Jevreji platili životom
računa se na 98 odsto predratnog srpskog jevrejskog stanovništva.
Ostali su preživeli tako što su pobegli u delove Jugoslavije pod
italijanskom okupacijom ili krijući se po manjim mestima u
unutrašnjosti. Iako su proganjanje srpskih Jevreja planirale i
izvršavale nemačke okupacione vlasti, kolaboracionisti su odigrali
ključnu ulogu u postupku registracije, obeležavanja, osiromašenja i
društvenog izopštavanja jevrejske zajednice, pripremajući tako teren
za njihovo konačno uništenje. Ljotićeva uloga u ovom vidu kolaboracije
bila je nesumnjiva. Odmah na početku okupacije Ljotićevi simpatizeri u
Beogradu postali su zloglasni po svom učešću u saterivanju lokalnog
jevrejskog stanovništva, često praćenim ponižavanjem, prebijanjem, pa
čak i ubijanjem. Takođe, sve vreme okupacije obaveštajna služba
Ljotićevih dobrovoljačkih odreda pružala je pomoć Gestapou i
kolaboracionističkoj Specijalnoj policiji u pronalaženju jevrejskih
građana koji su izbegli registraciju ili potražili sklonište u
ruralnim oblastima.

[Besmrtni Cvrcko]

Za vreme vlade Milana Nedića (1941-1944) Ljotić i njegovi sledbenici
igrali su značajnu ulogu u širenju nacističke propagande. Zboraši su
držali veći deo kolaboracionističke štampe i objavili veliki broj
antisemitskih naslova. Od zloglasnijih naslova pomenućemo "Srpski
narod u kandžama Jevreja" (1941) Milorada Mojića, člana osnivača i
bivšeg generalnog sekretara Zbora, koji je uz to komandovao petom
jedinicom srpskih dobrovoljačkih odreda, i "Jevreji u Srbiji" (1941)
Lazara Prokića, urednika srpskog izdanja nacističkog lista Signal i
bliskog saradnika Dimitrija Ljotića. Bivši čelnici Zbora stajali su i
iza zloglasne "Velike antimasonske izložbe", koja je otvorena u
Beogradu 1941. pod pokroviteljstvom nemačkih vlasti. Iza ideje za
izložbu, koja je javnosti trebalo da predstavi postojanje navodne
judeo-masonsko-komunističke zavere, stajao je Đorđe Perić, šef sektora
za državnu propagandu u Nedićevoj kolaboracionističkoj vladi. Ova
izložba je bila najveći u seriji sličnih projekata koje je Sektor za
državnu propagandu organizovao širom Srbije. Dobila je znatan
publicitet i promociju u kolaboracionističkim listovima Obnova, Naša
borba, Srpski narod i Novo vreme. Većina urednika ovih listova bili su
ljudi koji su u nekom trenutku bili povezani sa Zborom. Uređivačku
politiku kolaboracionističke štampe pomno je nadgledalo nacističko
propagandno odeljenje u Srbiji (Propagandaabteilung Serbia), mada su
autori većine priloga bili Srbi.
Glavni Ljotićev doprinos srpskoj zavereničkoj kulturi je koherentan
narativ i politički pravac kojim je u svojim spisima obogatio lokalnu
verziju teorije zavere. Njegov rad je obavljao funkciju koja se može
uporediti s Fordovim delom Internacionalni Jevrejin u SAD ili
Hitlerovim Mein Kampf u Nemačkoj. U Ljotićevoj misli razmišljanje
srpskih nacionalističkih i konzervativnih snaga asimilovano je u
zavereničku tradiciju objašnjavanja, a "problemi" srpskog društva -
koji su se pripisali prodoru zapadnih liberalnih vrednosti i
socijalističkih ideja - učitani su u ideju o globalnoj jevrejskoj,
komunističkoj ili masonskoj zaveri. S tim u vezi treba posebno
naglasiti da je izdavačka delatnost Zbora kako pre tako i za vreme
rata, proizvodila samo jezgro srpske zavereničke kulture i pokretala
mnoge teme koje se još uvek, šezdeset godina kasnije, prepoznaju u
varijantama srpskog zavereničkog diskursa. Srpski narod u kandžama
Jevreja, Jevreji u Srbiji, kao i spisi samoga Ljotića, i danas su
obavezna "lektira" srpskih antisemita.
Međutim, važno je napomenuti da je uprkos uloge koju su Ljotić i drugi
istaknuti pripadnici Zbora odigrali u utemeljivanju savremene
zavereničke kulture u Srbiji, a naročito njene antisemitske varijante,
njihov ugled je danas sporedan. Razlog za Ljotićev marginalan status u
sadašnjoj zavereničkoj kulturi treba tražiti u problematičnoj saradnji
Zbora s nacistima, koja je narušila njegovu reputaciju. Iako je
poslednjih godina bilo nekoliko pokušaja da se Ljotić rehabilituje i
predstavi kao čovek koji je spasavao živote Srba, dakle kao rodoljub,
a ne kao izdajnik i kolaboracionista (rasprave 2003. u vezi s
pokušajem da se jedan trg u Smederevu nazove po Ljotiću), njegova
politička reputacija još uvek se dovodi u sumnju, čak i na srpskoj
desnici. Većina kritičara na desnici ne zamera Ljotiću ni
antisemitizam ni njegove fašističke sklonosti, koliko činjenicu da su
se Zbor i srpski dobrovoljački odredi borili na strani Nemaca protiv
četnika Draže Mihajlovića, koji je posle rata u srpskoj nacionalnoj
mitologiji stekao privilegovani položaj otelotvorenog patriotizma i
otpora komunizmu u Drugom svetskom ratu.
Dok se polemike o Ljotićevom političkom kredibilitetu nastavljaju, kao
neprikosnoveni autoritet u srpskoj zavereničkoj kulturi pojavljuje se
vladika Nikolaj Velimirović, koga je u poslednjih dvadeset godina
Srpska pravoslavna crkva u potpunosti rehabilitovala. Predstava o
svetskoj zaveri, ne mnogo drugačija od Ljotićeve, prepoznatljiva je i
u spisima vladike Nikolaja i u izdanjima Bogomoljačkog pokreta, koji
je bio povezan sa Zborom i delovao pod okriljem kontroverznog vladike.
Nikolaj Velimirović bio je u prvoj polovini XX veka jedan od
najuglednijih velikodostojnika Srpske pravoslavne crkve, čuven koliko
po svom patriotizmu toliko i po ličnoj harizmi, erudiciji i
govorničkoj veštini. Bio je plodan pisac, čija sabrana dela obuhvataju
više od dvadeset pet tomova. Na početku svoje svešteničke karijere
Velimirović se smatrao naprednim mladim teologom koji pripada
liberalnoj struji unutar Srpske pravoslavne crkve. Bio je zagovornik
ekumenskog dijaloga i održavao je bliske veze s Anglikanskom i drugim
protestantskim crkvama u Velikoj Britaniji i SAD, gde još uvek uživa
veliki ugled.
Međutim, Velimirovićevi kasniji radovi postali su žestoko
nacionalistički i antizapadni. Tridesetih godina prošlog veka, na
vrhuncu njegove svešteničke karijere, Velimirovićevi politički pogledi
promenili su se iz korena. Divljenje zapadnom hrišćanstvu i kulturi i
simpatije prema ekumenskom pokretu, koje je gajio u mladosti, ustupili
su mesto ksenofobičnoj verziji srpskog klerikalnog nacionalizma i
populizma.

[Besmrtni Cvrcko]

Velimirović je nastupao protiv individualizma, jednakosti, verske
tolerancije, demokratije i drugih vrednosti modernizma i
prosvećenosti, dajući prednost društvu organizovanom na pravoslavnoj
hrišćanskoj tradiciji i jedinstvenom srpskom obliku klerikalnog
nacionalizma i monarhizma. Mnoge od Nikolajevih ideja kasnije je
politizovao Dimitrije Ljotić. Na primer, o trojstvu "Bog, kralj,
domaćin" Velimirović je pisao nekoliko godina pre nego što je ovu
ideju preuzeo Ljotić.
Posebno važna za ovu raspravu je činjenica da je snažna antizapadna i
antimoderna komponenta u Velimirovićevom pisanju tokom tridesetih bila
prožeta antisemitskim osećanjima. Antijevrejske opaske u njegovom
verskom razmišljanju bile su smeša tradicionalnog hrišćanskog
antisemitizma i devetnaestovekovne antisemitske zavereničke tradicije.
On u svojim spisima Jevreje predstavlja kao ubice Hrista, kao prokleti
narod koji je izdao Hrista, i moćnu satanističku snagu koja se
zaverila protiv hrišćanske Evrope.
Kod Velimirovića je posebno naglašen verski aspekt antijevrejskog
stava. U delu Reči srpskom narodu kroz tamnički prozor, koje je
napisao pred kraj Drugog svetskog rata, on o Jevrejima piše da su
sudili i umorili Hrista "zadahnuti smradnim duhom Satane". Velimirović
je takođe napisao da su "sva moderna gesla evropska sastavili Židi,
koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i
ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju,
i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca
njihova Đavola". Prema Velimiroviću, iza modernosti kriju se
satanistički zaverenici, čiji je cilj da na "na presto Hristov stave
svog jevrejskog mesiju". Iako su Reči srpskom narodu, koje je
Velimirović napisao u vreme svog zatočeništva u Dahauu 1944, njegovo
najkontroverznije delo, antisemitske teme nalaze se i u drugim
njegovim spisima, uključujući Nove besede pod gorom, Ohridski prolog,
Indijska pisma i Srpski narod kao Teodul.
Antisemitski elementi Velimirovićeve religiozne filozofije ne mogu se
odbaciti kao puki ostatak starije antijevrejske tradicije koja istraje
u pravoslavnoj hrišćanskoj teologiji, pogotovu ako imamo u vidu da
hrišćanska retorika krije u sebi savremeniju političku argumentaciju.
Neskriveni antisemitizam u Velimirovićevom učenju - sa svojom jakom
antiliberalnom i antikomunističkom dimenzijom - sadrži karakteristike
evropske i američke zavereničke tradicije modernog doba. Takođe ne
treba zaboraviti da je bogomoljački pokret igrao ključnu ulogu u
širenju antisemitskih zavereničkih teorija dvadesetih godina prošlog
veka. Još 1926, znači gotovo deceniju pre nego što su Protokoli
sionskih mudraca prvi put objavljeni (i zabranjeni) u Srbiji,
publikacija bogomoljačkog pokreta Hrišćanska zajednica štampala je
izvode iz Protokola u tekstu "Krvave osnove i protokoli sionskih
mudraca" (Br. 2-3, mart 1926). Iste godine, u ovom glasilu su
objavljeni izvodi iz ranije pomenutog srpskog prevoda nemačkog
pamfleta iz XIX veka "Verozakonsko učenje Talmuda ili ogledalo
čivutskog poštenja" (br. 4, april 1926). Takođe, bogomoljci su srpskoj
javnosti predstavili antisemitske ideje Henrija Forda. U proleće 1927,
Hrišćanska zajednica je objavila članak "Neprijatelji hrišćanstva po
Henri-u Fordu" (sic) u kom se socijalizam i slobodni zidari prepoznaju
kao "najmilije čedo jevrejsko" (br. 1-2, januar 1927). Ovi zaverenički
tekstovi s antisemitskim, antimasonskim i antikomunističkim porukama,
koji umnogome potiču od nacističkih ideologa tridesetih godina prošlog
veka, vrlo mnogo podsećaju na antisemitske ideje koje je zastupao
Ljotić, naročito za vreme nacističke okupacije.
U Velimirovićevom pisanju tridesetih takođe ima tragova pronacističke
retorike. Jednom prilikom Velimirović javno pominje nacističku Nemačku
kao ostvarenje svog sopstvenog nacionalističkog ideala. U govoru,
održanom 1935, on o Hitleru govori da je nehotični sledbenik principa
koje je utemeljio sveti Sava jer, po Velimirovićevom mišljenju, "ipak
se mora odati poštovanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost
zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna
anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u XX veku on je
došao na ideju svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svom narodu onaj
najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju". U
eseju "Čiji si ti mali narode srpski", napisanom 1939, Velimirović
govori o Srbima: "Božja deca i ljudi arijevske rase kojoj je sudbina
dodelila počasnu ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu".

[Besmrtni Cvrcko]

Tvrdio je da smo "mi po krvi arijevci, po prezimenu Sloveni, po imenu
Srbi, a po srcu i duhu hrišćani". Za Srbe i ostale Slovene kaže da su
štitili kapije Evrope, "da plemena slabije i niže vere ne bi
uznemiravala krštenu Evropu u njenom mirnom razvijanju i
napredovanju".
Tematska veza između pisanja Nikolaja Velimirovića i Dimitrija Ljotića
imala je uticaja i na njihov lični odnos. U jednom od svojih
poslednjih intervjua, vladika Nikolaj je otvoreno kazao da je bio
duhovni vođa i siva eminencija srpskog desničarskog populizma
tridesetih. Velimirović je insistirao da je Ljotić bio njegov "učenik
i verni sledbenik u Hristu" koji mu je, metaforički rečeno, "dodavao
kadionicu". Inače, Velimirović je o svom "učeniku" imao visoko
mišljenje. Kad su jugoslovenske vlasti 1940. zabranile Zbor, izdale
nalog za Ljotićevo hapšenje i uhapsile njegove saradnike (uključujući
jednog od Velimirovićevih učenika, Dimitrija Najdanovića), Velimirović
je srpskom predsedniku vlade Dragiši Cvetkoviću napisao protestno
pismo, u kom Ljotića opisuje kao čoveka "kome su njegova vera u Boga i
njegov karakter dovoljna odbrana". Slično, na Ljotićevoj sahrani
aprila 1945. Velimirović je govorio o pokojniku - u to vreme
neospornom nacističkom kolaboracionisti i ratnom zločincu - kao o
"političaru sa krstom" i "ideologu hrišćanskog nacionalizma", "koji je
zašao u krugove svetske politike". Dalji dokaz da su Ljotić i
Velimirović zapravo pripadali istom širem političkom pokretu nalazi se
u činjenici da je postojalo značajno preklapanje između članstva Zbora
i Bogomoljačkog pokreta, evangelističkog pokreta u okviru Srpske
pravoslavne crkve na čijem je čelu bio Nikolaj Velimirović. Prema
nekim izvorima, od 1935. pa nadalje prvaci Zbora bili su "kičma"
Velimirovićevog pokreta, dok su, prema drugima, bogomoljci krajem
tridesetih kolektivno pristupili Ljotićevom Zboru. U svojoj biografiji
Dimitrije Najdanović kaže da mu je upravo vladika Nikolaj savetovao da
se učlani u Ljotićev Zbor.
Iako se vladika Nikolaj 1935. povoljno izrazio o Hitleru, njegov odnos
prema Nemačkoj i njenom režimu bio je ambivalentan. Godine 1941.
Velimirović je bio jedan od najodlučnijih protivnika odluke
jugoslovenske vlade da potpiše pakt sa Silama osovine, zbog čega se
privremeno razišao s Ljotićem. Takođe, Velimirović u nekim svojim
kasnijim spisima odbacuje nacizam i fašizam kao "pneumoniju" društva
koju treba iskoreniti. Međutim, ova vrsta kritičnosti ume da ide rame
uz rame sa shvatanjem koje je zapravo srpska kleronacionalistička
varijanta iste ideologije, koju karakterišu tvrdnje o moralnoj,
duhovnoj i rasnoj superiornosti pravoslavnih Slovena, Srba i dinarske
rase i koja, baš kao i njen nemački ekvivalent, u svojoj biti sadrži
predstavu o jevrejskoj zaveri.
Za razliku od Ljotića, čija je politička karijera procvetala pod
Nemcima, vladika Nikolaj Velimirović bio je u leto 1941. uhapšen zbog
svojih veza s četnicima. Tri godine je proveo u zatočeništvu u
manastirima Ljubostinja i Vojlovica. Godine 1944. bio je na kratko
odveden u koncentracioni logor Dahau, zajedno sa srpskim patrijarhom
Gavrilom. Velimirović je u Dahauu bio interniran manje od dva meseca,
dok na Ljotićevu intervenciju nisu obojica, i vladika i patrijarh,
oslobođeni. Velimirović i Dožić su u Dahau svrstani u Ehrenhaflinge,
odnosno "počasne zatvorenike", što je značilo da su živeli u posebnim
odeljenjima unutar logora i dobijali istu hranu kao i nemački oficiri.
Velimirovićev status u logoru obara tvrdnje njegovih podržavalaca da
su se Nemci plašili njegovog uticaja i popularnosti, pa i da je tokom
zatočeništva bio izložen ozbiljnim patnjama (čak i mučenju). Pa ipak,
Velimirovićevo navodno "mučeništvo" u šakama nacista često potežu
njegovi sledbenici ne bi li izgradili njegov politički i moralni
kredibilitet i opovrgli optužbe da je Velimirović bio simpatizer
nacista, ili u najmanju ruku blizak saradnik i duhovni vođa srpskih
nacionalističkih kolaboracionista.
U savremenim srpskim zavereničkim teorijama jezgro navodne zavere
najčešće se smešta "na Zapad". Iako fokusiranje na Zapad (posebno
Ameriku) nije svojstveno samo Srbiji, koreni antizapadnog stava u
srpskoj zavereničkoj kulturi dublji su od same zavereničke tradicije.

[ampana]

Post by Besmrtni Cvrcko
S liberalizacijom srpskog društva posle Berlinskog kongresa nastao je
i antimasonski pokret. Prvi antimasonski stavovi čuli su se od srpske
levičarske inteligencije, koja je na slobodno zidarstvo gledala kao na
tajanstvenu delatnost međunarodnog kapitalizma. Do kraja veka
antimasonske ideje prisvojila je desnica. Radikalna stranka je 1895.
objavila knjigu Framasoni u prosveti, koja je sadržala seriju članaka
na temu o "masonskoj zaveri". Do dvadesetih i tridesetih godina
prošlog veka antimasonstvo i antisemitizam spojili su se u jedinstven
i skladan skup argumenata i postali osnovna tema desničarske retorike.
U prvoj polovini XX veka, a pogotovo u vreme vladavine kralja Petra I
Karađorđevića (1903-1918) antisemitski diskurs je opstajao u Srbiji u
opšte uzevši liberalnijoj političkoj atmosferi, tolerantnijoj prema
Jevrejima. Godine 1919. jevrejska zajednica je osnovala svoju prvu
organizaciju, Savez jevrejskih opština. Savez je zastupao Jevreje u
Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, i bio je neka vrsta zaštitničke
organizacije koja je Jevrejima obezbeđivala jednako postupanje i
socijalnu ravnopravnost. Jedan od zadataka Saveza bio je i borba
protiv antisemitizma. Već 1920. jevrejska zajednica je upozoravala na
porast antijevrejskog raspoloženja. Pokret koji se 1921. zalagao za
bojkot jevrejskih preduzeća u Beogradu i nekoliko drugih antisemitskih
incidenata izvan prestonice svakako su bili razlog za zabrinutost.
Međutim, tek tridesetih godina prošlog veka, s usponom Hitlerovog
režima u Nemačkoj, antisemitska kampanja postala je i u srpskom
društvu organizovanija. Ovu kampanju je predvodio fašistički pokret
Zbor, uz nekoliko pronemačkih urednika novina (npr. Stanislav Krakov i
Danilo Gregorić, urednici lista Vreme, Miodrag M. Savković, urednik
lista Male novine itd.) koje je podržavalo nemačko Ministarstvo
propagande i njegovi predstavnici u Nemačkoj ambasadi u Beogradu. U
jesen 1934. anonimna grupa belih ruskih emigranata koji su se
nastanili u Srbiji posle Oktobarske revolucije, objavila je prvo
izdanje srpskog prevoda Protokola sionskih mudraca. Nekoliko meseci
kasnije, posle protesta Saveza jevrejskih opština, vlasti su knjigu
zabranile. Zabrana je ostala na snazi do 1939. godine.
Antijevrejske predrasude u srpskom društvu pre Drugog svetskog rata
nisu bile rasprostranjene. Međutim, negativni stereotipi o Jevrejima,
uključujući i ideju o jevrejskoj finansijskoj i političkoj moći bili
su, kao i drugde u Evropi, deo svakodnevnog pogleda na svet. S druge
strane, u oblasti politike antisemitske ideje svodile su se na
marginalne organizacije i pokrete i nisu uticale na politiku srpske
vlade. To je trajalo do jeseni 1940. godine, kada je pod pritiskom
Nemačke jugoslovenska vlada s Dragišom Cvetkovićem na čelu uvela
antijevrejske mere. Ministarski savet doneo je "Uredbu o upisu lica
jevrejskog porekla za učenike univerziteta, visokih škola u rangu
univerziteta, viših, srednjih, učiteljskih i drugih stručnih škola",
kojom je u školama u Jugoslaviji uveden numerus clausus. Cilj ove mere
je bio da se broj jevrejskih studenata i đaka proporcionalno svede na
procenat Jevreja u srpskom društvu. Druga istovremeno uvedena mera,
"Uredba o merama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnji
sa predmetima ljudske ishrane" zabranjivala je Jevrejima da na bilo
koji način učestvuju u poslovima trgovine prehrambenim proizvodima.
Time je trebalo smanjiti ekonomsku moć jevrejske zajednice u zemlji.
Uprkos ovim nepopularnim merama, antisemitizam nije imao veći značaj u
ozbiljnijoj političkoj retorici. Pre dolaska nemačkih trupa aprila
1941. godine, jevrejska zajednica u Srbiji bila je manje-više
pošteđena vandalizma i nasilja. Međutim, antijevrejsku ideologiju koju
su tridesetih godina zagovarali marginalni politički pokreti, ipak
treba dalje istraživati, jer se u njoj nalaze koreni savremene
zavereničke kulture u Srbiji. Naime, u to vreme predstava o jevrejskoj
zaveri uzdignuta je na nivo političke ideologije, i artikulisana kao
poprilično koherentan skup ideja i pretpostavki koje sve do danas
nadahnjuju srpsko zavereničko pisanje.
U drugoj polovini tridesetih godina XX veka u jugoslovenskom društvu
rađala se zebnja zbog političke neizvesnosti koju su uglavnom
izazivale etničke napetosti; u takvoj atmosferi je u Srbiji niklo
nekoliko desnih pokreta koji su nudili alternativno "rešenje" za
etničku razjedinjenost, korupciju, politička trvenja i društvenu klimu
koju su ti pokreti nazivali "opšte moralno posrtanje nacije".
Najznačajniji i najradikalniji srpski desničarski pokret tog vremena
bio je Zbor, koji je osnovao Dimitrije Ljotić (1891-1945). Danas se
Ljotić smatra glavnim arhitektom i predstavnikom srpskog fašizma od
pre Drugog svetskog rata.

[ampana]

Post by Besmrtni Cvrcko
Koreni srpske zavereničke kulture sežu do pojavljivanja zavereničkog
antisemitizma krajem XIX veka. U većem delu Evrope antisemitske
zavereničke teme pojavile su se kao reakcija na emancipaciju Jevreja
početkom XIX veka. U Srbiji se zaverenički antisemitizam razvio
relativno kasno (posle 1870), ali se, kao i drugde, naslanjao na
ukidanje antijevrejskog zakonodavstva i liberalizaciju srpskog
društva.
Srpsku jevrejsku zajednicu čine potomci Sefarda, koji su se posle
bekstva iz Španije krajem XV veka naselili na području Balkana pod
otomanskom vlašću, i Aškenaza, koji su se u XIX veku iz raznih delova
Austrougarske naselili u Vojvodini. U vreme otomanske okupacije
Balkana, turske vlasti su zauzele prilično liberalan stav prema
Jevrejima kao neislamskoj verskoj zajednici unutar turske imperije.
Jevrejima je bilo dozvoljeno da upražnjavaju svoje verske obrede i
običaje, sve dok plaćaju poreze i poštuju otomanske sekularne vlasti.
Većina Jevreja živela je u gradovima, gde su radili kao zanatlije i
trgovci. Budući gradsko stanovništvo, Jevreji i ostale manjine, kao
Cincari, Grci, Jermeni, Romi, bili su, kao i sami Turci, potpuno
odvojeni od srpskog seoskog stanovništva, koje je manje-više živelo
samodovoljnim životom u ruralnim oblastima.
U srpskoj borbi za nezavisnost početkom XIX veka izbilo je ponešto od
neprijateljstva prema Jevrejima među domaćim hrišćanskim
stanovništvom. Tokom Prvog srpskog ustanka (1804) Jevreji su proterani
iz unutrašnjosti Srbije i većina se sklonila u Beograd. Godine 1806.
Karađorđevi ustanici ušli su u Beograd, i uprkos naređenju da ne
napadaju Jevreje i ne uništavaju njihovu imovinu, porušili mnoge
jevrejske kuće, radnje i sinagoge; deo lokalnih Jevreja silom je
prekršten, neki su ubijeni, a većina je preko Dunava pobegla u Zemun,
koji je bio u sastavu Austrougarske.
Motiv koji je početkom XIX veka stajao iza proganjanja Jevreja nije
bio strah od jevrejske zavere. Antisemitizam su uglavnom izazivali
podozrivost i neprijateljstvo prema "stranoj" jevrejskoj zajednici,
koja je bila nepravedno optužena za šurovanje s turskim tlačiteljima.
Ovo neprijateljstvo je pothranjivao tradicionalni hrišćanski
antisemitizam, koji je Jevreje slikao kao odbačeni narod, a judaizam
kao religiju Hristovih ubica. Kasnije, sredinom XIX veka,
antisemitizam je stekao komercijalnu dimenziju pošto je deo nastajuće
srpske trgovačke klase vršio pritisak na srpske vlasti da obuzdaju
konkurenciju jevrejskih preduzetnika i zakonski ograniče poslovanje
firmi u jevrejskom vlasništvu izvan glavnog grada. Dekret koji je
1844. doneo knez Aleksandar Karađorđević zabranjivao je Jevrejima čak
i da se nastanjuju izvan glavnog grada. Ova politika isključivanja
konačno je posle 1861. dovela do getoizacije Jevreja u Beogradu.
Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XIX veka Britanija je vršila
stalan diplomatski pritisak na srpske vladare da prestanu s
diskriminacijom prema jevrejskoj zajednici. Britanski parlament je
1867. usvojio akt sa zaključkom da je "ponašanje srpskog naroda prema
jevrejskoj zajednici koja među njima živi krajnje nedostojno naroda
koji razumno i opravdano pretenduje da zauzme svoje mesto među
civilizovanim zajednicama u Evropi" (Jews in Servia: Motion for
Papers, Parliament, 1867; str. 839-842). Četiri godine kasnije
engleski konzul je podneo izveštaj da su Jevreji u Srbiji "izolovani
od njihovih takozvanih sugrađana, kao da su kužni". U Berlinskom
ugovoru iz 1878, kojim su Srbiji formalno priznati nezavisnost i
državnost, od novoosnovane kraljevine se, delimično pod britanskim
pritiskom, tražilo da prizna politička i građanska prava svim verskim
manjinama. Ovaj deo ugovora u Srbiji je naišao na priličan otpor, pa
su delovi antijevrejskog zakonodavstva ostali na snazi sve do 1889.
kada je novi srpski ustav usklađen s obavezama iz Ugovora. Usledila je
nagla emancipacija jevrejske zajednice. Početkom XX veka šest Jevreja
ušlo je u državnu administraciju, u školske vlasti i vojsku.
Postepenu liberalizaciju srpskog društva, koja počinje potpisivanjem
Berlinskog ugovora, u nekim delovima srpskog stanovništva pratilo je
osećanje ozlojeđenosti i osujećenosti. U to vreme štampali su se
brojni antisemitski spisi, između ostalog i prevod nemačkog pamfleta
Vjerozakonsko učenje Talmuda ili ogledalo čivutskog poštenja, koje je
1879. preveo i izdao Vasa Pelagić. Jedanaest godina kasnije, Pelagić
je objavio još jednu antisemitsku knjigu, Novi grobari Srbije i
Srpstva. Godine 1882, "nekoliko srpskih rodoljuba" napisalo je
antisemitski spis Ne dajmo Srbiju čivutima, u kome su pozivali na
osnivanje srpskog antisemitskog društva po ugledu na udruženja koja su
se u to vreme osnivala u Nemačkoj i Mađarskoj. Tu su bili još i spisi
Jevrejsko pitanje u Srbiji Nikole Jovanovića Amerikanca (1879), Kakav
zao upliv stvara čivutska vera i moral u društvu ljudskom Sime
Stanojevića (1880) i Jevrejsko pitanje Jaše Tomića (1884).
(Danas)